Ritus, Ritueel & Rituaal

.°. De arbeid van de Vrijmetselaars bestaat in het uitvoeren van rituelen .°.

Niet dat de uitvoering ervan het doel is, neen, het is het middel om aan zichzelf te werken, tot inkeer te komen en als een beter mens terug in de maatschappij te stappen. Het zet aan tot zelfreflectie, tot ingetogen meditatie, tot inkeer, tot zelfkennis.

Betekenis van de woorden ritueel, rituaal en ritus

Maar wat is nu een ritueel precies, en hoe verhoudt zich dit tot die andere woorden, zoals ritus en rituaal.

Er bestaan verscheidene definities voor de termen rite, ritus, ritueel en rituaal. Alle zijn echter terug te brengen tot de stam in het Sanskriet Rita, hetgeen terug te vinden is in het Perzische Arta en in het Nederlandse Orde. Het betreft hier een Orde met een religieus-kosmologische dimensie, een Orde die door de Goden ingesteld werd.

Een rituaal:

  • is een vastliggende tekst, vol van symboliek, om bepaalde gebeurtenissen meer diepgang te geven
  • beschrijft het verloop van plechtige handelingen waarbij zowel de inhoud als de handelingen zelf in de verf worden gezet
  • is als het ware het tekstboek (draaiboek) waarin het ritueel is vastgelegd

Een ritueel:

  • is het stellen van een complex van symbolische handelingen
  • is een gebruik of ceremonie, bestaande uit afgesproken handelingen, symbolen (vooral bouw- en lichtsymboliek) en muziek
  • wordt hierbij gekenmerkt door een herkenbaar (en veelal weerkerend) patroon
  • is de bewuste herhaling van nauwkeurig bepaalde model-handelingen (Mircea Eliade)
  • is een serie handelingen die gezien worden als een gebruik en bepaald zijn door achtergrond en cultuur
  • is een handeling waarbij een bepaalde sociale identiteit verworven of bevestigd wordt. Symbolen zijn hierbij dan de dragers van betekenis (Lévi-Strauss)

Rituelen zijn aldus verwant met de geschiedenis en de structuur van een bepaalde gemeenschap en hebben betrekking op de transcendente ervaringen binnen een sociale en culturele context. Dit is vanzelfsprekend zonder enige terughoudendheid toepasbaar op de Vrijmetselarij.

Een rite of ritus:

  • is een vaststaande ceremoniële, gewoonlijk godsdienstige, handeling, bv. overgangsriten (huwelijk, dood, puberteit), riten van verering, riten van persoonlijke toewijding (bedevaarten)
  • is een consistent geheel van vormen en handelingen voor diverse gebeurtenissen
  • is als zodanig het geheel van de onderscheiden rituelen

 

Kunstwerk door B.°. V.V.E.

Image © Vincent van E. 2015

We onderscheiden in de Vrijmetselarij grofweg twee groepen rituelen: de basisrituelen en de gelegenheidsrituelen.

Bij de basisrituelen hebben we:

  • de inwijding tot leerling,
  • de bevordering tot gezel en
  • de verheffing tot meester.
  • Hierbij komen nog de vaste gedeelten van het openen en sluiten van de Loge.

Gelegenheidsrituelen zijn o.a.:

  • de opening van het werkjaar,
  • de seizoensrituelen (lente-equinox, zomersolsticium, herfstequinox en wintersolstitium),
  • de rouwloge,
  • de rituele instructie,
  • de aanstelling van een nieuwe Voorzittend Meester.

 
 
 
 
 

De vrijmetselarij gebruikt basisrituelen en gelegenheidsri-
tuelen.

Welke ritussen bestaan er?

  • Er bestaan in de Vrijmetselarij verschillende ritussen, elk met zijn eigen accenten en achtergronden. Ritussen kunnen aldus verschillen in het gebruik van houdingen, gebaren, woorden, klanken, eet- en drinkgebaren, tekens, filosofische of historische achtergrond, enz.
  • Als belangrijkste ritussen, in gebruik in de RGLB, hebben we de Aloude & Aangenomen Schotse Ritus, de Franse (of moderne) ritus, en de Gerectificeerde Schotse Ritus. De ene ritus zal zich eerder richten op een christelijke symboliek, terwijl een andere ritus dan eerder ‘operatief’ van aard is, d.w.z. zich richt tot de deelnemers door beweging en symboliek, of door verwijzing naar historische voorbeelden.
  • Daarnaast bestaan er nog tal van andere ritussen, waarvan er een groot deel niet binnen de schoot van de RGLB worden beoefend. Zo onderscheiden we bv. de Ritus van Misraïm, de Zweedse Ritus, de Ritus van Memphis, de Emulation Ritual, York Rite enz.

Een ritus is ook de systematische opeenvolging van verschillende graden, een gradenstelsel als het ware. Zo omvat de Aloude & Aangenomen Schotse Ritus naast de drie basisgraden (Leerling, Gezel, Meester) nog dertig zogenaamde hogere graden. Het is alzo een stelsel van 33 opeenvolgende graden.

 
 
 

Loge De Zon werkt volgens de Aloude & Aangenomen Schotse Ritus.

Welke elementen zijn van belang?

Bij rituelen zijn mythen en symbolen van wezenlijk belang.

  • Symbolen ‘omschrijven’ bepaalde zaken die niet in woorden te vatten zijn, en die eenieder toelaten er zijn eigen interpretatie aan te geven, weliswaar binnen een gezamenlijke context. Symbolen maken iets zichtbaar en voelbaar, en dat situeert zich dan weer op een ander vlak dan het cognitieve.
  • De mythen, of legenden, waarvan de rituelen gebruik maken, houden steeds een diepere esoterische betekenis in. Deze spoort aan om doorheen de uiterlijke schijn (het exoterische) het essentiële, de onderliggende boodschap of betekenis, te bereiken.

Verder is er de muziek, de herhaling, de eenheid in kledij, en de - in elk ritueel weerkerende - triade Wijsheid-Kracht-Schoonheid.

 
 
 

Wijsheid
Kracht
Schoonheid

Waarom ervaart eenieder een ritueel op een welbepaalde wijze?

Identiteit

Een ritueel brengt ons tot introspectie, tot een gezamenlijke identiteit. Het maakt ons bewust, het doet ons – gevoelsmatig – verstaan en zet aan tot meditatie.

Rituelen geven zin aan de werkelijkheid en aan de dagdagelijkse dingen waarvan we de diepere betekenis en oorsprong vergeten zijn. Rituelen binden mensen en geven een identiteit aan groepen en gemeenschappen.

Overgang

Tevens worden ze gebruikt om impasses bij kritische overgangen in het leven te overbruggen. Dit zijn de zogenaamde overgangsrituelen (rites of passage), die we zowel in het gewone leven (puberteit, huwelijk, ...) als in de Vrijmetselarij kennen (inwijding, bevordering, verheffing).

Verbondenheid

Doorheen de samenhang van de verschillende elementen en vooral door de herhaling, beklijft een ritueel. Het is daarom belangrijk dat er niets wijzigt aan de vorm, noch aan de inhoud van een rituaal. De genoemde elementen van verbondenheid, diepgang en voortdurende introspectie zijn hierbij van belang én aanwezig. Zelfontplooiing en het centraal stellen van de medebroeders gaan hier – hoe paradoxaal ook – hand in hand.

Het is het verschil tussen opgenomen zijn en zich opgenomen voelen in een groep, zij het adolescenten, gehuwden of Vrijmetselaars. De kracht van de eenheid straalt doorheen de rituelen. De unieke belevenis van de rituelen, de gezamenlijke ervaring, ... dat is het hele geheim van de Vrijmetselarij, en dat is in geen enkel geschreven werk te vinden of te bekomen.

Harmonie

Rituelen geven een gevoel van harmonie, los van tijd en ruimte. Het uitvoeren van rituelen zorgt voor een gevoel van opperste concentratie, van geborgenheid en van meditatie; het wakkert de creativiteit aan in elk van de deelnemers, maakt hen vollediger en verschaft zelfvertrouwen. Doorheen de verschillende graden komen deze aspecten meer of minder aanbod, doch het geheel van de rituelen zorgt voor een allesomvattende rijkdom aan waarden, normen en diepe gevoelens.

Betrokkenheid

Dit is vergelijkbaar met het beluisteren van muziek t.o.v. het lezen van de tekst en de bijhorende noten. In het eerste geval kan je zeer duidelijk beroerd worden, in het tweede niet. Muziek moet je horen, rituelen moet je actief meedoen. Net als muziek zijn er in een ritueel verschillende niveaus van betekenis en aanvoelen mogelijk. Hoe meer je een ritueel doorgrondt, hoe meer, en soms hoe dieper de betekenis ervan wordt. De idee van eeuwigheid en het sacrale dienen te worden aangevoeld. De vorm en opeenvolging van de verschillende onderdelen, de uitvoering, de muziek, het tempo, en tot slot de tijdloze inhoud ervan, dienen als één geheel over te komen om tot een goed ritueel te komen, dat ons losmaakt, dat ons op onszelf terugbrengt en tot onze Broeders. Alzo kan een esoterisch energie worden gevoeld, die met geen woorden te beschrijven is, doch die gedeeld kan en moet worden met de anderen.

Diepgang

Essentieel gaat het in de uitvoering van rituelen om het herhalen van een mythe op een dramatische wijze. Elk van deze woorden is in deze omschrijving belangrijk, immers, het gaat effectief om de herhaling van rituelen, (minstens) elk jaar opnieuw. Degene die denkt dat dit op de lange duur verveelt, is echter helemaal verkeerd: juist door de herhaling, de zelfbeschouwing op diverse vlakken, het rijpen van de mythe in ieder individu, maakt elke opvoering van het ritueel weer anders, biedt opnieuw stof tot nadenken en tot actie. ‘Il convient par la méditation fréquente de rompre l’os et d’en sucer la substantifique moëlle’ (François Rabelais).

Het uitvoeren van rituelen brengt ons naar het centrum van het eigen Ik, daar waar het voor elke mens mogelijk wordt zijn ware wezen terug te vinden. Het herhalen van rituelen zorgt tevens voor een band tussen de uitvoerders ervan en met degenen die eraan voorafgingen, over de generaties heen. Op deze wijze wordt er ook orde en rust gebracht in de maçonnieke werkplaatsen.

Het gaat ook om een mythe, een verhaal als het ware met een diepere betekenis, een verhaal dat bepaalde filosofische, haast religieuze gedachten kan teweegbrengen bij de aanhoorder, die hem ertoe aanzetten zichzelf en de wereld anders te gaan bekijken.

Inspiratie

Rituelen inspireren ons en zetten ons aan tot het ondernemen van nooit aflatende pogingen om zin en betekenis te geven aan wie we zijn en aan de wereld om ons heen.

.°. Aldus arbeidt de Vrijmetselaar! .°.

 
 

Een ritueel heeft zoveel aspecten dat iedereen het daardoor op een andere, eigen wijze kan ervaren.